11 Soruda Diyabet (Şeker Hastalığı) Uzman Doktor Cevaplıyor

1) Şeker hastalığı (diyabet) nedir?

Şeker hastalığı (diyabet) genel olarak kanda şeker (glukoz) seviyesinin normalin üzerine çıkmasıyla seyreden ve ömür boyu süren bir hastalıktır.

2) Şeker hastalığı neden olur?

Şeker hastalığı, vücudumuzda pankreas adlı salgı bezinin yeterli miktarda insülin hormonu üretememesi ya da ürettiği insülin hormonunun etkili bir şekilde kullanılamaması durumunda gelişen ve ömür boyu süren bir hastalıktır. Kandaki şekerin kullanılmak üzere hücrelere alınabilmesi için insülin gereklidir.

İnsülin yokluğu veya etkisizliği durumunda kişi, yediği besinlerden kana geçen şekeri hücrelerinin içine sokamaz ve kandaki şeker seviyesi yükselirken, hücreleri şekerden yani enerjiden yoksun kalır. Glukoz, özellikle beyin ve kalp hücreleri başta olmak üzere hücrelerin çalışmasını sağlayan temel enerji kaynağıdır. Şeker hastalığında ise esas olarak hücrelere yakıt olması gereken glukoz hücre dışında kalarak vücut için zararlı bir madde haline döner.

3) Şeker hastalığı hangi yaşta görülür ve kaç tipi vardır?

Diyabet her yaşta görülebilir. Şeker hastalığının genel olarak 2 tipinden söz edilebilir. Tip 1 diyabet, çocuk ve gençlerde (25-30 yaş altı) görülür. Pankreas bezindeki insülin üreten hücrelerin bağışıklık sistemi tarafından tahrip edilmesi sonucu hiç insülin üretimi olmadığı için mutlak insülin gereksinimi söz konusudur.

Diyabet hastalarının %90-95’inde görülen diyabet şekli ise tip 2 diyabettir. Tip 2 diyabet daha sıklıkla erişkin yaş grubunda görülür ve sağlıksız beslenme, obezite (şişmanlık), hareketsiz yaşam ve genetik faktörler ile ilişkilidir. Son yıllarda artan fast food (ayaküstü hızlı beslenme) tarzı beslenme, artan obezite ve hareketsiz yaşam nedeniyle çocuk ve ergenlik çağındaki bireylerde de Tip 2 diyabet görülme sıklığı giderek artmaktadır.

Tip 1 ve Tip 2 diyabetten farklı olarak gebelik sırasında ortaya çıkıp genellikle gebelik sonrası düzelebilen bir diyabet formu da gebelik diyabeti (gestasyonel diyabet) olarak adlandırılmaktadır.

4) Gizli şeker (pre-diyabet) nedir?

Kişinin kan şekeri düzeyi normalden yüksek olmasına karşın diyabet tanısı koyacak kadar yüksek değilse bu durumda kişi pre-diyabetik (gizli şeker hastası) olarak tanımlanır. Esasında pre-diyabetin Tip 2 diyabet için bir adaylık durumu olduğu söylenebilir. Pre-diyabet olan kişilerin çoğu eğer önlem alınmaz ise 10 yıl içinde Tip 2 diyabet geliştirirler.

Pre-diyabetli bireylerde kalp damar hastalığı riski kan şekeri normal olan bireylere kıyasla 1.5 kat daha fazladır. Bunlara rağmen pre-diyabetli bireyler yaşam tarzı değişiklikleri sayesinde diyabetli olmayı önleyebilir veya geciktirebilir.

5) Şeker hastalığının belirtileri nelerdir?

Ağız kuruluğu, aşırı susama hissi, çok su içme, sık idrara çıkma, yemek sonrası yorgunluk ve uyuklama, bulanık görme, açıklanamayan kilo kaybı, tekrarlayan enfeksiyonlar, iyileşmeyen yaralar sık görülen şeker hastalığı belirtileridir. Çocuklar ve gençlerde görülen Tip 1 diyabette bu belirtiler çok kısa süre içinde (haftalar ya da aylar) ortaya çıkabilir ve hatta tip 1 diyabetlilerin ilk başvuruları acil servise şeker yüksekliği koması (diyabetik ketoasidoz) şeklinde olabilir.

6) Şeker hastalığının ve gizli şeker hastalığının tanısı nasıl konur?

Normal bir insanın kandaki glukoz düzeyi açlıkta 70 – 100 mg/dl arasındadır. Diyabet teşhisinde yapılan kan şekeri ölçümünün yorumu kişinin açlık tokluk durumuna göre olur.

• Açlık kan şekerinin 126 mg/dl üzerinde olması durumunda şeker hastalığı (diyabet) tanısı konulur. Eğer 100 ile 126 arasında ise bunun adı “bozulmuş açlık şekeri” dir ve bu bir çeşit gizli şeker (pre-diyabet) formudur.
• Rastgele mesela yemekten herhangi bir zaman sonra toklukta ölçülen kan şekerinin 200 mg/dl üzerinde olması ve kişide yüksek şeker belirtilerinin olması durumunda yine şeker hastalığı tanısı konur.
• Şeker yükleme testinin (OGTT) ikinci saatinde kan şekerinin 200 mg/dl üzerinde olması durumunda şeker hastalığı tanısı konulur. Eğer ikinci saat kan şekeri 140 ile 200 arasında ise bunun adı “bozulmuş glukoz toleransı” dir ve bu bir çeşit gizli şeker (pre-diyabet) formudur.
• Son 3 aylık şeker ortalamasını gösteren HbA1c testinin sonucunun % 6,5 ve üzeri olması durumunda şeker hastalığı tanısı konulur. HbA1c değeri % 5,7 altı olması normal, %5,7-6,4 arası olması sınırdadır ve bu durumda gizli şeker (pre-diyabet) var denilir.

7) Şeker hastalığının tedavisi var mıdır?

Şeker hastalığı kontrol altına alınabilinir; ancak kesin çözüm olan bir tedavisi yoktur. Tip 1 diyabetlilerde mutlak insülin eksikliği olduğu için insülinsiz kalmak bu hastalarda yaşam ile bağdaşmayan bir durumdur. Tip 2 diyabetlilerin ise diyet yaptıklarında ve zayıfladıklarında kan şekerleri normale gelir; yani hastalıkları kontrol altına alınmış olur. Ancak diyete uyumları bozulursa tekrar kan şekerleri yükselmeye başlar.

Şeker hastalığında pankreasın veya pankreastaki insülin üreten hücrelerin nakli tedavileri üzerinde yoğun çalışmalar devam etmekte ve seçilmiş hastalarda uygulanmaktadır. Diğer alanlarda olduğu gibi diyabet tedavisi konusunda da teknolojik gelişmeler ciddi kolaylıklar sağlamaktadır. Özellikle Tip 1 diyabetlilerde olmak üzere insülin pompası tedavilerinin kullanımı giderek artmaktadır. Yine geliştirilme aşamasında olan yapay pankreas teknolojileri gibi gelişmeler de hem hekimler hem de hastalar için daha konforlu bir diyabet tedavisi imkanı sağlayacaktır.

8) Şeker hastaları ne yememeli?

• Beyaz ekmek: Rafine edilmiş beyaz un lif ve besin değeri düşük bir gıdadır. Beyaz ekmek yerine tam buğday, çavdar veya kepekli ekmekler tercih edilmelidir.
• Patates: Patates nişastası zengin bir sebzedir ve nişasta hızlıca parçalanıp şekere dönüşmektedir. 1 küçük boy patates (90 gram), 1 dilim ekmek kadar karbonhidrat içerir. Patates yasak olmamakla birlikte haşlanmış bir patates yendiğinde kan şekerini hızla yükseltebilir.
• Beyaz pirinç: Pirinç, karbonhidrat kaynağıdır. Diyabetli bireyin öğünde alması gereken karbonhidrat miktarı içinde, pirinç yemesinde sakınca yoktur. Ancak, bulgur pilavını (posa yönünden daha zengin olduğu için) pirinç pilavına tercih etmek daha doğru olacaktır.
• Kahvaltılık gevrekler: İçeriğinde bulunan tahıllar faydalı gibi gözükse de bu tahıllara eklenen tatlandırıcı ve şekerler bunu şeker hastaları için sakıncalı hale getirmektedir.
• Gazlı içecekler: Kandaki şekeri bir anda yükselttikleri için sadece diyabetiklerin değil sağlıklı insanların da uzak durması gereken içeceklerdir.
• Hazır paketlenmiş meyve suları: Liften yoksun olmaları, kan şekerini hızla yükseltmeleri ve içerdikleri katkı maddelerinden ötürü diyabetiklerin olduğu kadar sağlıklı insanların da uzak durması gereken içeceklerdir.
• Taze sıkılmış meyve suları: Meyve suları taze sıkılmış dahi olsa şeker hastalarında bir anda yüksek miktarda alınan fruktozun ani kan şekeri yüksekliğine yol açmasından ötürü meyve suyu yerine taze meyvenin kendisinin tüketiminin tercih edilmesi önerilmektedir.
• Bal, pekmez: Doğal olduğu düşünülse de bal ve pekmezde yüksek düzeyde şeker olduğundan dolayı ani kan şekeri yükselmelerine yol açabilirler. Bu nedenle şeker hastaları bu gıdaları doğal dahi olsa ölçülü tüketmeye dikkat etmelidirler.
• Reçel: Doğal ev yapımı dahi olsa reçel içerdiği yüksek şeker nedeniyle diyabetiklerin sakınmaları gereken gıdalardandır.
• Paketlenmiş ürünler: Çikolata, bisküvi, kek, gofret veya cips gibi paketlenmiş, trans yağ oranı yüksek ürünler sadece şeker hastaları için değil sağlıklı her birey için toksik etki yapan, sağlıksız kilo aldıran, diyabet ve kalp damar hastalığı riskini artıran sahte besinlerdir.
• Karpuz, kavun, kayısı, üzüm, incir, muz gibi meyvelerin şeker oranının yüksek olması nedeniyle diyabetik hastaların bu gibi meyveleri ölçülü miktarda yemeleri önerilmektedir. Meyveler posa ve vitamin içeriği zengin besinler olduğu için diyabetli bireyin beslenmesinde bulunması gereken besin grubudur. Hiçbir meyve diyabetli bireye yasak değildir. Her meyvenin içinde meyve şekeri diye bilinen fruktoz bulunur ve kan şekerini etkiler ancak her besinin kan şekerini yükseltme hızı (glisemik indeksi) farklıdır. Kavun, üzüm gibi meyvelerin glisemik indeksi yüksektir, ancak bir seferde yenilen miktarına (glisemik yük) dikkat edildiğinde kan şekerini diğer besinlere göre daha fazla yükseltmez.
• Yağlı kırmızı etler ve salam, sosis, sucuk gibi işlenmiş et ürünleri: Şeker hastaları aynı zamanda kalp damar hastalığı riski de taşıdığından, diyabetli bireylerin doymuş yağ oranı yüksek et ve et ürünlerinden kaçınması gerekmektedir. Bunun yerine yağsız etler, tavuk (derisi hariç) veya balık tercih edilmelidir. Yine bu etlerin hazırlanma şeklinde de kızartma yerine haşlama, buğulama veya ızgara tercih edilmelidir.
• Konserve ve turşu gibi gıdalarda sodyum yani tuz oranı yüksek olduğundan dolayı diyabet hastalarının uzak durması gereken gıdalardır. Tuzsuz turşular tercih edilebilir.

9) Şekeri ne düşürür? Şekeri düşüren yiyecekler var mı?

Şeker hastalığında asıl tedavi hekimler tarafından verilen ilaçlardır. Diyabetik bir hastanın kan şekeri yiyecekler ile düşürülemez ancak bazı gıdaların kan şekerindeki dalgalanmayı azalttığı ve içerdikleri besin öğelerinden ötürü faydalı oldukları bilinmektedir.

• Tam tahıllar: Lif içeriklerinden ötürü ani şeker yükselmesini önleyip daha uzun süre tokluk hissi sağlarlar.
• Koyu yeşil yapraklı sebzeler: Ispanak, lahana, karalahana gibi koyu yeşil yapraklı sebzeler düşük enerjileri ve yüksek posa içerikleri ile diyabeti olan bireylerin tüketmesi önerilen bir besin grubudur. Sebze ve meyve tüketiminin artmasıyla diyabetin gelişme riskinin azaldığını gösterilmiş ve özellikle koyu yeşil yapraklı sebzeler ön plana çıkarılmıştır.
• Yağlı tohumlar: Badem, fındık, ceviz içi gibi yağlı tohumlar hem içerdikleri kaliteli yağ asitleri hem de liften ötürü hem kan şekerinde ani yükselmeleri azaltır hem de tokluk hissi sağlar. Tabi ki kalori içeriklerinden ötürü mutlaka porsiyon kontrolü yapılmalıdır. Günlük 8-10 çiğ badem ya da fındık veya 2-3 tam ceviz içi gönül rahatlığıyla tüketilebilir.
• Tarçın: Tarçın ile yapılan çalışmalarda, tip 2 diyabetlilerde insülin direnci üzerine olumlu etkisi olduğuna dair bulgular gösterilmiştir. Ancak birkaç çalışma sonucu ile diyabetli bireylere “tarçın yeyin şekeriniz düşsün” önerisinde bulunulamaz.
• Su: Şeker hastalarının kalp ve böbrek yetmezliği gibi engel teşkil eden bir durum yoksa günde 2-2.5 litre su tüketmeleri kan şekeri dengesini sağlamada kolaylık sağlar.
• Yoğurt, süt veya kefir içerdikleri dengeli besin öğeleri açısından ara öğünlerde tercih edilebilir. Ancak içine limon sıkılması şekeri düşürmez.

10) Şeker hastaları vitamin takviyesi almalı mı?

Doğru beslenen ve kan şekerini kontrol altında tutabilen bir diyabetli, yediği yiyeceklerle gereken vitamin ve mineralleri vücuduna alır. Ek olarak vitamin almasına gerek kalmaz. Şeker hastalığının tedavisinde kullanılan bazı ilaçlar da vitamin eksikliği (B12 vitamin gibi) yaratabildiğinden ötürü takipler sırasında bazen hekimlerin de vitamin takviyesi yapmaları gerekebilir.

11) Hipoglisemi (kan şekeri düşüklüğü) nedir ve hipoglisemi olunca ne yapılmalı?

Şeker hastalarının kullandığı bazı diyabet ilaçlarının dozunun fazla gelmesi, öğün atlanması veya gecikmesi ve aşırı egzersiz hipoglisemiye neden olabilir. Ayrıca başka hastalıklar için kullanılan bazı ilaçlar da kan şekeri düşüklüğü yapabilir.

Hipoglisemide açlık hissi, soğuk terleme, baş ağrısı, titreme ve aşırı yorgunluk şikayetleri olabilir. Kan şekerinin çok düşmesi bayılma veya nöbet geçirme ile sonuçlanabilir. Hipoglisemi ile ilişkili olabilecek şikayetleriniz olduğunda kan şekerinizi ölçünüz ve eğer 70 mg/dl altında ise vakit kaybetmeden bir çay bardağı meyve suyu ya da 5-6 adet kesme şeker alınız.

Diyabet ilaçlarının uygun kullanımı, beslenme tedavisine uyulması, öğünlerin düzenli olması ve düzenli kan şekeri takibi ile hipogliseminin önüne geçilebilir. Eğer hipoglisemiye neden olabilecek diyabet ilacı kullanıyorsanız acil durumlar için yanınızda kesme şeker ya da meyve suyu taşımanız gerekir. Çikolata gibi yağ oranı yüksek şekerli besinlerin (baklava, kek, kurabiye, gofret gibi) sindirimi yavaş olacağı için kan şekerinin daha geç (2-3 saat gibi) yükselmesine neden olacaktır. Bu nedenle şeker düştüğü zaman tercih edilecek besin çikolata gibi yağ da içeren besin olmamalıdır.

Doç. Dr. Ethem Turgay Cerit

Endokrinoloji Uzmanı

Instagram: @drturgaycerit

Facebook: Doç. Dr. Ethem Turgay Cerit