11 Soruda Kolesterol – Uzman Doktorun Kaleminden

1) Kolesterol nedir?

Kolesterol, hücrelerimizin zarlarında bulunan ve vücut için önemli bazı maddelerin üretiminde yapı taşı olarak kullanılan yağ yapısında bir maddedir. Yağ molekülleri kanda bazı proteinlere bağlanarak taşınır.

2) İyi ve kötü kolesterol diye bir şey var mı?

LDL ve HDL olmak üzere 2 çeşit yağ taşıyıcı protein (lipoprotein), vücudumuzda kolesterolü bir yerden başka bir yere taşır ve buradan yola çıkarak basitçe 2 çeşit kolesterol var diyebiliriz.

• Kötü kolesterol olarak tarif edilen LDL’yi başharfinden ötürü “Lanet kolesterol” olarak tanımlayabiliriz. LDL’nin fazla olması zararlıdır çünkü, LDL mumsu yağı damar duvarına taşır ve damar duvarında birikmesine yol açar. LDL’nin fazla olması durumunda bu damar duvarında birikir ve damarları daraltır.
• İyi kolesterol olarak tarif edilen HDL’yi baş harfinden ötürü “Harika kolesterol” olarak tanımlayabiliriz. HDL’nin fazla olması yararlıdır çünkü, HDL damar duvarında biriken yağı alıp karaciğere götürür, orada parçalanmasını ve atılmasını sağlar. HDL yalnızca vücutta üretilir ve gıdalarda bulunmaz. HDL’nin düşük olması ise kalp ve damar hastalıklarına zemin hazırlar.

3) Trigliserid nedir? Trigliserid de kolesterol müdür?

Trigliserid kanda dolaşan diğer bir yağ çeşididir. Hem karaciğerde fazla şekerden dönüştürülerek yapılır hem de dışardan besinlerle alınır. Trigliserid düzeyi yüksek olanlarda da kalp ve damar hastalıkları riski artmaktadır. Şeker hastalarında eğer kan şekerleri yüksek seyrederse bu karaciğerde trigliseride dönüştürüldüğünden dolayı kanlarındaki trigliserid düzeyleri yükselir. Bir de genetik olarak diyet ve şekerden bağımsız trigliserid yüksekliği vardır ve bu kişilerde trigliserid düzeyleri çok yüksek hatta 1000’in üzerine çıkabilir ve bu durumda pankreas bezi iltihaplanması gibi ölümcül tablolara da yol açabilir, mutlak ilaç ve bazen yağ diyalizi tedavileri gerekebilir.

4) Total Kolesterol düzeyi neyi ifade eder?

Vücutta bulunan hem kötü (LDL) hem iyi kolesterol (HDL) hem de trigliserid düzeylerinin toplamını ifade eder ve tek başına bilinmesi kalp damar hastalığı riskini belirleme açısından yeterli değildir.

Total kolesterol = LDL + HDL + [Trigliserid/5]

5) Sağlıklı insanda kolesterol düzeyleri kaç olmalı?

6) Kolesterol yüksekliği neden önemli?

Vücuttaki kötü kolesterol seviyesi yüksek olduğu zaman hangi damarda birikirse o damarla ilişkili hastalıklar ortaya çıkmaktadır. Örneğin kalbi besleyen koroner damarlarda biriktiğinde gelişen daralma ve tıkanıklık sonucu kalbe yeteri kadar kan gidemez ve myokard enfarktüsü (kalp krizi) olur. Beyne giden damarlarda biriktiğinde beynin belli bölgeleri beslenemez ve inme (felç) tablosuna yol açar. Bacak damarlarında biriktiğinde damar tıkanıklığı sonucu bacakta gangrenlere neden olabilir.

7) Kolesterol yüksekliği belirti verir mi?

Daha çok genetik nedenlere bağlı kalıtsal kolesterol yüksekliği olanlarda göz kapakları üzerinde sarımsı lekeler (ksantelesma), kasların kemiğe yapıştığı yerler olan tendonlarda kalınlaşmalar (ksantom) gibi özel belirtiler dışında kolesterol yüksekliğinin yol açtığı spesifik bir belirti yoktur; ancak kötü kolesterol yüksekliği uzun dönemde önlem alınmaz ise adeta sessiz bir katil gibi vücudumuza zarar verir. Hangi damarda birikirse o damarın beslediği organda hasara yol açar. Kalp damarlarını daraltarak anjina ve kalp krizine, beyin damarlarını daraltarak inme ve felce, bacak damarlarını daraltarak topallama ve bacak gangrenlerine yol açabilir.

8) Kolesterol yüksekliğinin sebepleri nelerdir?

• Kolesterol yüksekliğinin en önemli sebeplerinden birisi genetiktir. Kötü kolesterol yüksekliği ve trigliserid yüksekliği anne babadan çocuğa geçiş gösterebilir ve bu durumda erken yaşta hatta çocuk yaşta kalp krizi gibi istenmeyen durumlar ile karşılaşılabilir. Ailede ciddi yüksek kolesterol seviyeleri veya erken yaşta sebepsiz kalp krizi geçirme öyküsü mevcut ise bu kişilerin kolesterol düzeylerini ölçtürmeleri gerekir.
• Kolesterol düzeyini etkileyen bir diğer sebep yanlış beslenme alışkanlığıdır. Besinlerdeki yağlar; doymuş, tekli doymamış ve çoklu doymamış yağ asitleri içeren yağlar olmak üzere 3 çeşittir. Katı yağlarda doymuş yağlar, sıvı yağlarda doymamış yağlar fazladır. Diyetteki doymuş yağlar kötü kolesterol düzeyini arttırırlar. En sağlıklı yağlar tekli doymamış yağ asiti içeren yağlardır ve zeytin yağında tekli doymamış yağ asitleri bulunur. Doymuş yağlardan ve hazır gıdalarda bulunan trans yağlardan oluşan bir beslenme düzenine sahip kişilerde kötü kolesterol olan LDL ve trigliserid düzeyleri artar. Harcadığımızdan fazla alınan kalori de karaciğerde yağ yani trigliserid olarak depo edildiğinden ötürü ihtiyacımızdan fazla kalori alırsak hem obezite (şişmanlık) hem de kolesterol yüksekliği ile karşı karşıya kalırız.
• Hareketsiz (sedanter) yaşam iyi kolesterolde (HDL) düşme ve kötü kolesterolde (LDL) yükselmeye yol açar.
• Sigara içmek iyi kolesterolü (HDL) düşürür.
• Hipotirodi (tiroid bezinin az çalışması), polikistik over sendromu, insülin direnci ve şeker hastalığı gibi bazı hastalıklar da düzgün tedavi edilmediklerinde kötü kolesterol düzeylerinde yükseklik ile seyrederler.

9) Yüksek kolesterol nasıl düşürülür?

Öncelikle şunu bilmek çok önemlidir: Kolesterol yüksekliğinin düzeyi, kişinin altta yatan hastalıkları ve kalıtsal bir sebep olup olmaması açısından bir hekim tarafından değerlendirme gereklidir.

Yaşam tarzını sağlıklı yönde değiştirmek kötü kolesterol yüksekliği olanlarda ilk adımdır. Hareketli bir yaşam, fazla kilolarımızdan kurtulmak, doymuş yağlardan ve trans yağ içeren paketlenmiş ürünlerden uzak durmak, sigarayı bırakmak çok önemlidir. Sucuk, salam, sosis gibi işlenmiş et ürünleri ile sakatatlar ve kanatlıların derisinden mümkün olduğunca uzak durmak gereklidir. Gıdaların pişirilme yöntemi olarak kızartma yerine buğulama, haşlama veya ızgara tercih edilmesi önemlidir.

HDL dediğimiz iyi kolesterolü yükseltmenin en iyi yolu hareketli bir yaşam ve sigarayı bırakmaktan geçmektedir. Balık yağı içerdiği omega-3 yağ asitleri sayesinde iyi kolesterolü (HDL) yükseltme ve trigliseridleri düşürmede faydalı olmasından ötürü haftada en az 2 porsiyon balık tüketimi önerilmektedir. Zeytinyağı içerdiği tekli doymamış yağ asitlerinden ötürü sağlıklı bir yağdır ve tercih edilmelidir. Taze sebze, ölçülü miktarda meyve tüketimi ve yeterli posalı (lifli) beslenme de kolesterol düşürülmesinde faydalıdır.

Kalıtsal kolesterol yüksekliği olanların bir hekim tarafından mutlaka değerlendirilmesi gerekir. Daha önce kalp krizi veya inme geçirmiş olanlar, kalp damarlarında stent bulunanlar ve şeker hastalığı olan kişilerde kolesterol yüksekliği daha fazla risk yarattığı için bu gruptaki kişilerin kolesterol düzeylerinin daha sıkı kontrol altında tutulması gerekmektedir. Diyet ve egzersiz gibi yaşam tarzı değişikliklerine rağmen kolesterol seviyesi belli bir düzeye düşürülemeyen bu hastalarda, ilaçla tedavi gerekli olabilir.

10) Yüksek kolesterol nasıl tedavi edilir?

Öncelikle şu çok önemlidir: Kolesterol yüksekliğinde tedavi kararı kolesterol yüksekliğinin düzeyi, kişinin altta yatan hastalıkları ve risk faktörlerine göre planlanmalıdır.

Kalıtsal kolesterol yüksekliği olanların (ailesinde belirgin yüksek kolesterol olanlar, ailesinde erken yaşta kalp krizi veya inme geçirmiş bir akrabası olanlar) bir hekim tarafından mutlaka değerlendirilmesi gerekir. Daha önce kalp krizi veya inme geçirmiş olanlar, kalp damarlarında stent bulunanlar ve şeker hastalığı olan kişilerde kolesterol yüksekliği daha fazla risk yarattığı için bu gruptaki kişilerin kolesterol düzeylerinin daha sıkı kontrol altında tutulması gerekmektedir. Diyet ve egzersiz gibi yaşam tarzı değişikliklerine rağmen kolesterol seviyesi belli bir düzeye düşürülemeyen bu hastalarda, ilaçla tedavi gerekli olabilir ve bu karar takip eden hekimleri tarafından verilecektir.

11) Yüksek kolesterole ne iyi gelir?

• Ceviz içi: İçerdiği bitkisel omega-3 yağ asitleri sayesinde kötü kolesterol yüksekliği olanların tercih etmeleri gereken bir yağlı tohumdur. Yapılan bilimsel çalışmalarda ceviz tüketimi ile barsaklarımızdaki yararlı mikroorganizmaların arttığı ve LDL kolesterol düzeylerinin azaldığı gösterilmiş ve ceviz tüketiminin insan sağlığına faydası olduğu kanıtlanmıştır1. Cevizi geceden suda bekletip bunu sabah içmek ile ceviz içini direk kahvaltıda yemek arasında kolesterol düşürme etkisi açısından kanıtlanmış bir fark yoktur. Esas olan günde 5-6 adet ceviz tüketmektir. Herşeyde olduğu gini 1 tanesi 25 kcal olan cevizin de ölçülü tüketilmesi kilo kontrolü açısından önemlidir ve önerilen günde 5-6 adet ceviz tüketimidir.
• Yağlı balıklar: Özellikle somon, uskumru, alabalık gibi yağlı balıklarda yüksek düzeyde omega-3 yağ asiti bulunur. Yapılan bilimsel çalışmalar ile kanıtlanmıştır ki haftada en az 2 porsiyon balık tüketimi kolesterol sorunu olanlarda faydalıdır. HDL dediğimiz iyi kolesterol düzeylerinde artış sağlamaktadır.
• Likopen içeren kırmızı sebze ve meyveler (Domates, kırmızı biber, karpuz, nar, çilek, kiraz): Yapılan çalışmalar göstermiştir ki domates içerdiği likopen sayesinde kötü kolesterol (LDL) seviyesinde azalma sağlayarak kalp damar hastalıklarından koruyucu etkiye sahiptir2. Domatesteki likopen miktarının pişirildiğinde ve kırmızı biberdekinin közlendiğinde veya haşlandığında arttığını bilmekte fayda vardır. Diğer kırmızı sebze ve meyvelerin yapısında bulunan likopen sayesinde kolesterol düşürülmesinde faydalı olduğu ifade edilebilir.
• Lif oranı yüksek olan meyveler ve yulaf: Lifli ve posalı beslenmenin kötü kolesterolü düşürüp, HDL’yi artırdığı bilinmektedir. Greyfurt, portakal, erik, elma gibi meyveler lif bakımından zengindir. Greyfurt aynı zamanda iyi bir likopen kaynağıdır. Belirli ölçülerde yulaf ezmesi yada yulaf kepeği tüketmek de beslenme düzenimizdeki lif oranını artırması sebebiyle kolesterol yüksekliği olan hastalarda faydalıdır. Günlük aldığımız her 1000 kcal için 14 gram diyet lifi tüketimi önerilmektedir.
• Avokado: Avokado tekli doymamış yağ asitlerinden zengin ve lif içeriği yüksek bir meyvedir. LDL kolesterol ve trigliseridi azaltıp HDL kolesterolü artırdığı yapılan çalışmalar ile gösterilmiştir 3,4.

Kaynaklar:

• Holscher HD et al. Walnut Consumption Alters the Gastrointestinal Microbiota, Microbially Derived Secondary Bile Acids, and Health Markers in Healthy Adults: A Randomized Controlled Trial. J Nutr. 2018 Jun 1;148(6):861-867. doi: 10.1093/jn/nxy004.
• Cheng HM, et al. Tomato and lycopene supplementation and cardiovascular risk factors: A systematic review and meta-analysis. Atherosclerosis. 2017 Feb;257:100-108. doi: 10.1016/j.atherosclerosis.2017.01.009.
• Mahmassani HA, et al. Avocado consumption and risk factors for heart disease: a systematic review and meta-analysis. Am J Clin Nutr. 2018 Apr 1;107(4):523-536. doi: 10.1093/ajcn/nqx078.
• Peou S., et al. Impact of avocado-enriched diets on plasma lipoproteins: A meta-analysis. J Clin Lipidol. 2016 Jan-Feb;10(1):161-71. doi: 10.1016/j.jacl.2015.10.011.

Doç. Dr. Ethem Turgay Cerit

Endokrinoloji Uzmanı

Instagram: @drturgaycerit

Facebook: Doç. Dr. Ethem Turgay Cerit

Dikkatinizi çekebilir: 11 Soruda Diyabet (Şeker Hastalığı) Uzman Doktor Cevaplıyor